जेफ्री चाऊसर ला इंग्रजी साहित्याचा पिता (Father of English Literature) असे म्हटले जाते. यात बरेच तथ्यही आहे. इसवी सनाच्या तेराव्या -चौदाव्या शतकात इंग्रजी भाषा ही सामान्यांची भाषा होती. फ्रेंच व लॅटिन या भाषांना दरबारी भाषांचा मान होता. उच्चभ्रू वर्ग याच भाषांमधून व्यवहार करत असे. चर्च व राजसत्ता यांचेही सर्व व्यवहार लॅटिनमधूनच चालत. विद्यापीठांमधून शिक्षणही ग्रीक, लॅटिन, फ्रेंच या भाषांचे आणि या भाषांमधूनच दिले जाई. आज जसा इंग्रजीला ज्ञानभाषेचा मान आहे, तसा त्याकाळी ग्रीक व लॅटिन या भाषांना होता. त्यामुळे इंग्रजी भाषा ही केवळ सामान्यांची व्यवहाराची भाषा होती. इंग्रजीत साहित्यनिर्मिती सुद्धा विशेष नाव घेण्यासारखी झालेली नव्हती. मात्र इंग्रजी भाषेत कसदार साहित्य निर्मिती करून तिला समृद्ध करण्याची सुरुवात सर्वात लक्षणीयरीत्या जर कोणी केली असेल तर ती जेफ्री चाऊसरने. म्हणूनच चाऊसर ला इंग्रजी साहित्याचा जनक असे म्हटले जाते. इंग्रजीत चाऊसर पूर्वी साहित्यिक नव्हते, किंवा साहित्यनिर्मिती होत नव्हती, असे नाही. मात्र स्थलकालाच्या व परिस्थितीच्या मर्यादा ओलांडून चिरकाल टिकणारे व काळाच्या कसोटीवर खरे उतरू शकेल असे साहित्य प्रथमच चाऊसरनेच निर्माण केले. म्हणून इंग्रजी साहित्यातल्या आद्यकवीचा मान चाऊसरला दिला गेला आहे. ‘द कँटरबरी टेल्स’, ‘ट्रॉयलस अँड क्रेसीडे’, ‘द लिजंड ऑफ गुड वूमन’ या चाउसरच्या मुख्य साहित्यकृती आहेत. या सर्व कृती दीर्घकाव्य स्वरूपात आहेत. यांतील सर्वात प्रसिद्ध, श्रेष्ठ व अजरामर कृती म्हणजे ‘द कँटरबरी टेल्स’. पद्य स्वरूपात कथन केलेल्या कथांचा हा संग्रह आहे. चाऊसरच्या साहित्य विश्वाची ओळख आपण करून घेऊच, पण त्यापूर्वी त्याच्या जीवनपटाकडे एक नजर टाकूया.
चाऊसरचा जीवनपट:
चाऊसरचे नाव जेफ्री चाऊसर असे होते. त्याचा जन्म १३४० साली जॉन आणि एग्नेस या दाम्पत्याच्या पोटी लंडन येथे झाला. त्याचे वडील वाईनचे व्यापारी होते. चाऊसरने इनर टेम्पल या इंग्लंडच्या अत्यंत जुन्या, प्रतिष्ठित (व आजही विद्यमान असलेल्या) विधी महाविद्यालयातून कायद्याचे शिक्षण पूर्ण केले. त्यापूर्वी त्याने एलिजाबेथ डी बरो (काऊण्टेस ऑफ अल्स्टर) हिचा सहाय्यक म्हणून किशोरवयातच काम करायला सुरुवात केली. पुढे शिक्षण पूर्ण झाल्यावर त्याला आधीच्या अनुभवाच्या आधारे इंग्लंडच्या राजपरिवारातील एक कर्मचारी म्हणून नोकरी मिळाली. चाऊसर हा चांगला शिकलेला होता व त्याला अनेक भाषा येत होत्या. त्यामुळेच त्याला राजनयिक किंवा मुत्सद्दी म्हणून इंग्लंडच्या राजाच्या वतीने शिष्टाईसाठी युरोपच्या विविध देशांत जावे लागत असे. आपल्या आयुष्याचा बहुतेक काळ चाऊसरने सरकारचा दूत अथवा मुत्सद्दी म्हणूनच काम केले. इतर राजघराण्यांशी विवाह संबंध जोडण्यापासून तर तहाची बोलणी करण्यापर्यंत- अनेक प्रकारची शिष्टाईची कामे चाउसरला करावी लागत. यानिमित्ताने त्याला सतत प्रवास घडत असत. युरोपभर त्याची भ्रमंती चालूच असे. विविध युरोपियन देशांना तो कामानिमित्त भेट देई. चौदाव्या शतकात इतक्या मोठ्या प्रमाणावर प्रवास घडणे ही फार दुर्मिळ गोष्ट होती. या प्रवासांमधून चाऊसर बहुश्रुत, चौकस व व्यासंगी बनला. देशोदेशीचे लोक, राजघराणे, चालीरीती, पोषाख- आदी गोष्टींची बारीक निरीक्षणे तो करीत असे. बहुभाषाकोविद असल्याने तो या विविध देशांत सहज वावरत असे. साहित्याची गोडी मुळातच असल्यामुळे तो विविध देशांमधील प्रमुख साहित्यकृती व साहित्यनिर्मितीच्या तऱ्हा यांचा सुद्धा अभ्यास करीत असे. इटालियन कवी दान्त्ते, बोकॅशियो व पेट्रार्क यांच्या साहित्याचा चाऊसरवर खूप प्रभाव पडला. त्यांच्या शैलीचाही प्रभाव चाऊसरच्या साहित्यावर स्पष्टपणे दिसून येतो. त्यानेच या इटालियन कवींचे काव्यप्रकार इंग्रजीत रूढ केले. त्याच्या कँटरबरी टेल्स वर बोकॅशियोच्या डेकॅमेरॉन चा प्रभाव स्पष्ट दिसतो.
द कँटरबरी टेल्स:
आता आपण चाऊसरच्या प्रमुख साहित्यकृतींपैकी एक असलेल्या ‘द कँटरबरी टेल्स’ चा धावता परिचय करून घेऊ. ‘द कँटरबरी टेल्स’ ही त्याची सर्वात प्रसिद्ध व सर्वश्रेष्ठ अशी साहित्यकृती आहे. कँटरबरी टेल्स म्हणजे कँटरबरीच्या कथा. इंग्लंडमधील अनेक ख्रिश्चन भाविक कँटरबरी या इंग्लंडमधल्या पवित्र स्थानाला दरवर्षी भेट देतात. तिथे तीर्थयात्रेला जातात. हा एक प्रकारचा धार्मिक उत्सवच असतो. चाऊसर सुद्धा एकदा या तीर्थयात्रेला जायला निघतो. वाटेत तो टॅबार्ड्स इन नावाच्या एका धर्मशाळेत रात्री मुक्काम करतो. तिथे त्याला त्याच्यासारखेच तीर्थयात्रेला निघालेले काही यात्रेकरू भेटतात. त्यात समाजातील विविध वर्गांचे व व्यवसायांचे लोक असतात. यात एक उमराव (सरदार) व त्याचा सहाय्यक, एक जोगी (फ्रायर), एक जोगीण (नन), एक धर्मोपदेशक, एक जमीनदार, एक विद्वान कारकून, एक श्रीमंत विधवा, एक मठाधीश साधू (मंक), एक व्यापारी इत्यादी विविध सामाजिक स्तरातून व वेगवेगळ्या पेशांतून आलेले लोक असतात. धर्मशाळेचा मालकही यात्रेकरूंच्या या जत्थ्यात सामील होतो. निघतांना- सर्वांनी प्रवासाचा शीण घालवण्यासाठी एक एक कथा सांगावी, व ज्याची कथा सर्वोत्कृष्ट असेल, त्याला बक्षीस दिले जावे - असा प्रस्ताव धर्मशाळेचा मालक ठेवतो. सर्वजण याला आनंदाने संमती देतात व प्रवास सुरु होतो. इथपर्यंतचे कथानक कँटरबरी टेल्स च्या प्रस्तावनेत म्हणजेच प्रोलॉग मध्ये आलेले आहे. चाऊसर या प्रस्तावनेतच सर्व प्रवाशांची शब्दचित्रे रेखाटतो व त्यांचा परिचय आपल्याला करून देतो.
पुढे प्रवासात प्रत्येक जण एक गोष्ट सांगतो व या सर्व गोष्टींचे संकलन म्हणजेच कँटरबरी टेल्स होय. अर्थात ही तीर्थयात्रा, त्यातील पात्रे व कथा या सर्व काल्पनिक आहेत. पद्यात सांगितलेल्या आहेत. पण या पात्रांची चाऊसरने रंगविलेली शब्दचित्रे व त्यांच्या कथांमधून दिसणारे त्यावेळेच्या इंग्लिश समाजाचे चित्रण पूर्णतः यथार्थ आहे आणि आजही आपल्याला ते वास्तव वाटते. यातील एक एक पात्र म्हणजे एक वल्ली (म्हणजे नमुना) आहे आणि त्या प्रत्येक पात्राच्या चित्रणातून त्या पात्राचा एकूण व्यवसाय, आणि तो ज्या वर्गाचे प्रतिनिधित्व करतो त्याचे समाजातील स्थान यांच्यावर कवी लख्ख प्रकाश टाकतो. त्यामुळे कँटरबरी टेल्स मध्ये तत्कालीन समाजजीवनाचे हुबेहूब प्रतिबिंब उमटले आहे. या संपूर्ण कथनावर चाउसरने अतिशय आल्हाददायक अशा नर्मविनोदाचा सुंदर शिडकावा केला आहे. प्रत्येक पात्राची वागण्या-बोलण्याची तऱ्हा, वेशभूषा, गुणावगुण यांचे वास्तविक पण खुसखुशीत वर्णन कवी करतो. अगदी स्वतःची टिंगल करायलाही तो मागेपुढे पाहत नाही. या काळात धर्मसत्तेत पाखंड व भ्रष्टाचार यांचे प्रस्थ फार माजले होते. म्हणून धार्मिक क्षेत्रातल्या व्यक्तींचा चाऊसरने चांगलाच समाचार घेतला आहे. त्याचप्रमाणे जमीनदार व उमराव वर्गाची विलासप्रियता व अकर्मण्यता यांवर हसत-हसवत ताशेरे ओढले आहेत. कँटरबरी टेल्स वर सविस्तर लिहायचे म्हटले तर तो एका स्वतंत्र लेखाचा विषय होईल. त्यामुळे थोडक्यात इतकेच, की कँटरबरी टेल्स च्या पद्यरुपातील कहाण्यांमधून चाऊसर एकीकडे तत्कालीन समाजजीवनाचे यथार्थ चित्र रंगवतो तर त्याचबरोबर माणसांचे स्थलकालातीत नमुनेही रंगवतो. म्हणून आजही या कँटरबरी टेल्स जगभरात लोकप्रियता टिकवून आहेत. कारण माणसांचे असे नमुने सर्वत्र व सर्वकाळ आढळतात. कँटरबरी टेल्स चाऊसरने नेमक्या कोणत्या वर्षी लिहिल्या हे नक्की समजत नाही. पण साधारणत: १३९० च्या सुमारास त्याने ही रचना केली असावी. तोपर्यंतच चाऊसरने वयाची पन्नाशी गाठली होती आणि त्याची जीवनदृष्टी बरीच परिपक्व झालेली होती. राजनयिक सेवेतून निवृत्त झाल्यावर तो वूल्स क्वे म्हणजे लोकरीची निर्यात करणाऱ्या बंदरावर क्लर्क म्हणून काम करू लागला. त्यानंतर तो राजाच्या विविध प्रकल्पांवर देखरेख करण्याचे काम करू लागला.
चाऊसरला त्याच्या हयातीत फारशी लोकप्रियता लाभली नाही. तो जिवंत असेपर्यंत त्याचे साहित्य फारसे वाचले गेले नाही. परंतु पंधराव्या शतकापासून लोकांचे चाऊसर कडे लक्ष गेले आणि त्याची महती पटून फादर चाऊसर अशा शब्दात पंधराव्या शतकातील इंग्रज साहित्यिक त्याचा गौरव करू लागले. मात्र साहित्यिक म्हणून जरी जिवंतपणी फार प्रसिद्धी त्याला लाभली नसली तरी चाऊसर एक विद्वान आणि सद्गुणी व्यक्ती असल्यामुळे लोक त्याला त्याच्या हयातीत बराच मान देत असत. हा मान अर्थातच त्याच्या सुस्वभावीपणामुळे आणि त्याच्या व्यक्तिगत गुणांमुळे होता. साहित्यिक म्हणून त्याची कीर्ती त्याच्या मृत्यूनंतर त्याला लाभली. चाऊसर चा मृत्यू २५ ऑक्टोबर १४०० ला वयाच्या ६० व्या वर्षी झाला असे बहुतेक अभ्यासक मानतात.
© Prithvirajsingh Thakur (All rights reserved.)
चाऊसरचा जीवनपट:
चाऊसरचे नाव जेफ्री चाऊसर असे होते. त्याचा जन्म १३४० साली जॉन आणि एग्नेस या दाम्पत्याच्या पोटी लंडन येथे झाला. त्याचे वडील वाईनचे व्यापारी होते. चाऊसरने इनर टेम्पल या इंग्लंडच्या अत्यंत जुन्या, प्रतिष्ठित (व आजही विद्यमान असलेल्या) विधी महाविद्यालयातून कायद्याचे शिक्षण पूर्ण केले. त्यापूर्वी त्याने एलिजाबेथ डी बरो (काऊण्टेस ऑफ अल्स्टर) हिचा सहाय्यक म्हणून किशोरवयातच काम करायला सुरुवात केली. पुढे शिक्षण पूर्ण झाल्यावर त्याला आधीच्या अनुभवाच्या आधारे इंग्लंडच्या राजपरिवारातील एक कर्मचारी म्हणून नोकरी मिळाली. चाऊसर हा चांगला शिकलेला होता व त्याला अनेक भाषा येत होत्या. त्यामुळेच त्याला राजनयिक किंवा मुत्सद्दी म्हणून इंग्लंडच्या राजाच्या वतीने शिष्टाईसाठी युरोपच्या विविध देशांत जावे लागत असे. आपल्या आयुष्याचा बहुतेक काळ चाऊसरने सरकारचा दूत अथवा मुत्सद्दी म्हणूनच काम केले. इतर राजघराण्यांशी विवाह संबंध जोडण्यापासून तर तहाची बोलणी करण्यापर्यंत- अनेक प्रकारची शिष्टाईची कामे चाउसरला करावी लागत. यानिमित्ताने त्याला सतत प्रवास घडत असत. युरोपभर त्याची भ्रमंती चालूच असे. विविध युरोपियन देशांना तो कामानिमित्त भेट देई. चौदाव्या शतकात इतक्या मोठ्या प्रमाणावर प्रवास घडणे ही फार दुर्मिळ गोष्ट होती. या प्रवासांमधून चाऊसर बहुश्रुत, चौकस व व्यासंगी बनला. देशोदेशीचे लोक, राजघराणे, चालीरीती, पोषाख- आदी गोष्टींची बारीक निरीक्षणे तो करीत असे. बहुभाषाकोविद असल्याने तो या विविध देशांत सहज वावरत असे. साहित्याची गोडी मुळातच असल्यामुळे तो विविध देशांमधील प्रमुख साहित्यकृती व साहित्यनिर्मितीच्या तऱ्हा यांचा सुद्धा अभ्यास करीत असे. इटालियन कवी दान्त्ते, बोकॅशियो व पेट्रार्क यांच्या साहित्याचा चाऊसरवर खूप प्रभाव पडला. त्यांच्या शैलीचाही प्रभाव चाऊसरच्या साहित्यावर स्पष्टपणे दिसून येतो. त्यानेच या इटालियन कवींचे काव्यप्रकार इंग्रजीत रूढ केले. त्याच्या कँटरबरी टेल्स वर बोकॅशियोच्या डेकॅमेरॉन चा प्रभाव स्पष्ट दिसतो.
द कँटरबरी टेल्स:
आता आपण चाऊसरच्या प्रमुख साहित्यकृतींपैकी एक असलेल्या ‘द कँटरबरी टेल्स’ चा धावता परिचय करून घेऊ. ‘द कँटरबरी टेल्स’ ही त्याची सर्वात प्रसिद्ध व सर्वश्रेष्ठ अशी साहित्यकृती आहे. कँटरबरी टेल्स म्हणजे कँटरबरीच्या कथा. इंग्लंडमधील अनेक ख्रिश्चन भाविक कँटरबरी या इंग्लंडमधल्या पवित्र स्थानाला दरवर्षी भेट देतात. तिथे तीर्थयात्रेला जातात. हा एक प्रकारचा धार्मिक उत्सवच असतो. चाऊसर सुद्धा एकदा या तीर्थयात्रेला जायला निघतो. वाटेत तो टॅबार्ड्स इन नावाच्या एका धर्मशाळेत रात्री मुक्काम करतो. तिथे त्याला त्याच्यासारखेच तीर्थयात्रेला निघालेले काही यात्रेकरू भेटतात. त्यात समाजातील विविध वर्गांचे व व्यवसायांचे लोक असतात. यात एक उमराव (सरदार) व त्याचा सहाय्यक, एक जोगी (फ्रायर), एक जोगीण (नन), एक धर्मोपदेशक, एक जमीनदार, एक विद्वान कारकून, एक श्रीमंत विधवा, एक मठाधीश साधू (मंक), एक व्यापारी इत्यादी विविध सामाजिक स्तरातून व वेगवेगळ्या पेशांतून आलेले लोक असतात. धर्मशाळेचा मालकही यात्रेकरूंच्या या जत्थ्यात सामील होतो. निघतांना- सर्वांनी प्रवासाचा शीण घालवण्यासाठी एक एक कथा सांगावी, व ज्याची कथा सर्वोत्कृष्ट असेल, त्याला बक्षीस दिले जावे - असा प्रस्ताव धर्मशाळेचा मालक ठेवतो. सर्वजण याला आनंदाने संमती देतात व प्रवास सुरु होतो. इथपर्यंतचे कथानक कँटरबरी टेल्स च्या प्रस्तावनेत म्हणजेच प्रोलॉग मध्ये आलेले आहे. चाऊसर या प्रस्तावनेतच सर्व प्रवाशांची शब्दचित्रे रेखाटतो व त्यांचा परिचय आपल्याला करून देतो.
पुढे प्रवासात प्रत्येक जण एक गोष्ट सांगतो व या सर्व गोष्टींचे संकलन म्हणजेच कँटरबरी टेल्स होय. अर्थात ही तीर्थयात्रा, त्यातील पात्रे व कथा या सर्व काल्पनिक आहेत. पद्यात सांगितलेल्या आहेत. पण या पात्रांची चाऊसरने रंगविलेली शब्दचित्रे व त्यांच्या कथांमधून दिसणारे त्यावेळेच्या इंग्लिश समाजाचे चित्रण पूर्णतः यथार्थ आहे आणि आजही आपल्याला ते वास्तव वाटते. यातील एक एक पात्र म्हणजे एक वल्ली (म्हणजे नमुना) आहे आणि त्या प्रत्येक पात्राच्या चित्रणातून त्या पात्राचा एकूण व्यवसाय, आणि तो ज्या वर्गाचे प्रतिनिधित्व करतो त्याचे समाजातील स्थान यांच्यावर कवी लख्ख प्रकाश टाकतो. त्यामुळे कँटरबरी टेल्स मध्ये तत्कालीन समाजजीवनाचे हुबेहूब प्रतिबिंब उमटले आहे. या संपूर्ण कथनावर चाउसरने अतिशय आल्हाददायक अशा नर्मविनोदाचा सुंदर शिडकावा केला आहे. प्रत्येक पात्राची वागण्या-बोलण्याची तऱ्हा, वेशभूषा, गुणावगुण यांचे वास्तविक पण खुसखुशीत वर्णन कवी करतो. अगदी स्वतःची टिंगल करायलाही तो मागेपुढे पाहत नाही. या काळात धर्मसत्तेत पाखंड व भ्रष्टाचार यांचे प्रस्थ फार माजले होते. म्हणून धार्मिक क्षेत्रातल्या व्यक्तींचा चाऊसरने चांगलाच समाचार घेतला आहे. त्याचप्रमाणे जमीनदार व उमराव वर्गाची विलासप्रियता व अकर्मण्यता यांवर हसत-हसवत ताशेरे ओढले आहेत. कँटरबरी टेल्स वर सविस्तर लिहायचे म्हटले तर तो एका स्वतंत्र लेखाचा विषय होईल. त्यामुळे थोडक्यात इतकेच, की कँटरबरी टेल्स च्या पद्यरुपातील कहाण्यांमधून चाऊसर एकीकडे तत्कालीन समाजजीवनाचे यथार्थ चित्र रंगवतो तर त्याचबरोबर माणसांचे स्थलकालातीत नमुनेही रंगवतो. म्हणून आजही या कँटरबरी टेल्स जगभरात लोकप्रियता टिकवून आहेत. कारण माणसांचे असे नमुने सर्वत्र व सर्वकाळ आढळतात. कँटरबरी टेल्स चाऊसरने नेमक्या कोणत्या वर्षी लिहिल्या हे नक्की समजत नाही. पण साधारणत: १३९० च्या सुमारास त्याने ही रचना केली असावी. तोपर्यंतच चाऊसरने वयाची पन्नाशी गाठली होती आणि त्याची जीवनदृष्टी बरीच परिपक्व झालेली होती. राजनयिक सेवेतून निवृत्त झाल्यावर तो वूल्स क्वे म्हणजे लोकरीची निर्यात करणाऱ्या बंदरावर क्लर्क म्हणून काम करू लागला. त्यानंतर तो राजाच्या विविध प्रकल्पांवर देखरेख करण्याचे काम करू लागला.
चाऊसरला त्याच्या हयातीत फारशी लोकप्रियता लाभली नाही. तो जिवंत असेपर्यंत त्याचे साहित्य फारसे वाचले गेले नाही. परंतु पंधराव्या शतकापासून लोकांचे चाऊसर कडे लक्ष गेले आणि त्याची महती पटून फादर चाऊसर अशा शब्दात पंधराव्या शतकातील इंग्रज साहित्यिक त्याचा गौरव करू लागले. मात्र साहित्यिक म्हणून जरी जिवंतपणी फार प्रसिद्धी त्याला लाभली नसली तरी चाऊसर एक विद्वान आणि सद्गुणी व्यक्ती असल्यामुळे लोक त्याला त्याच्या हयातीत बराच मान देत असत. हा मान अर्थातच त्याच्या सुस्वभावीपणामुळे आणि त्याच्या व्यक्तिगत गुणांमुळे होता. साहित्यिक म्हणून त्याची कीर्ती त्याच्या मृत्यूनंतर त्याला लाभली. चाऊसर चा मृत्यू २५ ऑक्टोबर १४०० ला वयाच्या ६० व्या वर्षी झाला असे बहुतेक अभ्यासक मानतात.
© Prithvirajsingh Thakur (All rights reserved.)